Năm 2021 được đánh giá là một năm rất nhiều khó khăn cho nền kinh tế nói chung và hoạt động xuất nhập khẩu nói riêng bởi những tác động mạnh mẽ của đại dịch Covid-19.

Dịch Covid-19 bùng phát lần thứ 4 tại Bắc Giang – một trong những trung tâm công nghiệp lớn nhất miền Bắc và nhanh chóng lan rộng ra một số tỉnh thành khác được coi như “cú sốc” đầu tiên tác động vào hoạt động xuất nhập khẩu hàng hóa năm 2021. Từ “cú sốc” đầu tiên này, đến quý II/2021, cán cân thương mại sau một thời gian dài duy trì xuất siêu đã chuyển sang nhập siêu do dịch Covid-19 tác động mạnh lên hoạt động sản xuất, xuất khẩu ở khu vực phía Nam. Sự đứt gãy chuỗi cung ứng cũng khiến hoạt động xuất khẩu hàng hóa gặp nhiều khó khăn.

Tuy nhiên, Nghị quyết 128/NQ-CP ngày 11 tháng 10 năm 2021 của Chính phủ ban hành quy định tạm thời “Thích ứng an toàn, linh hoạt, kiểm soát hiệu quả dịch COVID-19” đã được coi như cú hích cho sản xuất, xuất khẩu phục hồi và tăng trưởng mạnh mẽ. Các rào cản được tháo gỡ nên từ tháng 10, xuất khẩu liên tục tăng mạnh, tháng sau cao hơn nhiều so với tháng trước.

Kết thúc năm 2021, kim ngạch xuất khẩu hàng hóa đạt 336,3 tỷ USD, tăng 19% so với năm trước. Cơ cấu hàng hóa xuất khẩu tiếp tục chuyển dịch theo hướng tích cực khi nhóm hàng công nghiệp chế biến tăng cao; tỷ trọng nhóm hàng nhiên liệu, khoáng sản và nông, thủy sản giảm.

Đáng chú ý, cán cân thương mại đã chuyển dần từ nhập siêu vào cuối quý III sang xuất siêu sau cả năm và đạt mức thặng dư 4,1 tỷ USD cuối năm 2021.

Những kết quả đạt được trong năm 2021 chứng tỏ sức chống chịu của hoạt động xuất nhập khẩu trước những tác động tiêu cực, toàn diện mà dịch Covid-19 gây ra là vô cùng ấn tượng.

Bà Nguyễn Cẩm Trang – Phó Cục trưởng Cục Xuất nhập khẩu – Bộ Công Thương đánh giá, kết quả xuất nhập khẩu ấn tượng của năm 2021 nói riêng và thời gian qua nói chung có sự đóng góp quan trọng của các địa phương. Tăng trưởng xuất góp quan trọng vào tăng trưởng kinh tế, tạo việc làm và nâng cao đời sống nhân dân, cả ở quy mô cả nước lẫn quy mô tỉnh, thành phố. Chính vì lẽ đó, các địa phương đều có sự quan tâm thúc đẩy hoạt động xuất khẩu của các doanh nghiệp trên địa bàn.

Báo cáo Xuất nhập khẩu năm 2021 chỉ rõ, Top 10 địa phương xuất khẩu lớn nhất năm 2021 là TP Hồ Chí Minh, Bắc Ninh, Bình Dương, Thái Nguyên, Hải Phòng, Đồng Nai, Bắc Giang, Hà Nội, Hải Dương, Phú Thọ. Đáng chú ý, các địa phương này đã trụ được ở Top đầu trong vài năm gần đây.

Bà Nguyễn Cẩm Trang lý giải, các tỉnh, thành phố nằm trong Top đầu đều có nhiều khu công nghiệp, thu hút được nhiều doanh nghiệp trong và ngoài nước đầu tư sản xuất, xuất khẩu. Việc các địa phương duy trì vị trí dẫn đầu về quy mô xuất khẩu thể hiện tính đúng đắn của chủ trương thu hút đầu tư phát triển sản xuất công nghiệp, trong đó đặc biệt là sản xuất các sản phẩm công nghiệp công nghệ cao như điện thoại, máy vi tính, thiết bị điện tử…

Ngoài ra, các địa phương này cũng có nhiều điều kiện thuận lợi về hạ tầng giao thông, phát triển dịch vụ logistics hỗ trợ cho hoạt động xuất nhập khẩu.

Đồng ý kiến, TS.Lê Quốc Phương – Nguyên Phó giám đốc Trung tâm thông tin công nghiệp và thương mại – Bộ Công Thương chỉ rõ, khối doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài (FDI) hiện vẫn chiếm tỷ lệ lớn trong cơ cấu xuất khẩu hàng hóa với khoảng 73-74% tổng kim ngạch xuất khẩu. Về nhóm ngành hàng, công nghiệp chế biến cũng là nhóm ngành hàng chủ lực, chiếm đến 86% tổng kim ngạch xuất khẩu.

Bên cạnh đó, các địa phương này cũng đang sở hữu cơ sở hạ tầng được đánh giá tốt nhất cả nước với hệ thống đường giao thông, đường bộ, cảng biển… thuận lợi cho vận chuyển và lưu thông hàng hóa. Chưa kể, các địa phương còn được đánh giá rất cao về môi trường kinh doanh, chính sách khuyến khích phát triển xuất nhập khẩu hàng hóa.

“Các chính sách thu hút đầu tư vào hoạt động xuất nhập khẩu và tạo môi trường thông thoáng nhất cho doanh nghiệp là điều kiện cần. Cơ sở hạ tầng tốt là điều kiện đủ để doanh nghiệp tập trung sản xuất kinh doanh và gia tăng kim ngạch xuất khẩu ở các địa phương này” – TS Lê Quốc Phương chỉ rõ.

Sự năng động của chính quyền địa phương đã giúp nhiều địa phương dù gặp khó khăn do dịch Covid-19 nhưng vẫn giữ vững được vị trí cao trong “bảng thành tích” xuất khẩu.

Đơn cử, TP Hồ Chí Minh là địa phương chịu ảnh hưởng nặng nề nhất trong đợt dịch Covid-19 vừa qua. Suốt thời gian dịch bệnh ảnh hưởng đến sản xuất kinh doanh, thành phố đã kiên định thực hiện mục tiêu duy trì sản xuất xuất khẩu với mô hình “3 tại chỗ” ở nhiều doanh nghiệp. Dù khó khăn, song vừa làm vừa tháo gỡ, giai đoạn này, kim ngạch xuất khẩu hàng hóa có giảm, song không quá sâu. Đáng chú ý, ngay sau khi dịch bệnh dần được kiểm soát, các kế hoạch phục hồi xuất khẩu hàng hóa nhanh chóng được ban hành, đón đầu và tận dụng tối đa cơ hội.

Nói về vấn đề này, PGS.TS Trần Hoàng Ngân – Viện trưởng Viện Nghiên cứu phát triển TP Hồ Chí Minh khẳng định: “Ngay trong giai đoạn đại dịch, TP Hồ Chí Minh đã xây dựng chương trình phục hồi khi thấy dịch bắt đầu được kiểm soát. Thành phố đã thí điểm ở các quận huyện, sau đó ban hành kế hoạch phục hồi. Sau khi Chính phủ ban hành Nghị quyết 128 chuyển từ cột mốc “Zero Covid” sang “Thích ứng an toàn, linh hoạt, kiểm soát hiệu quả dịch Covid-19, giúp các địa phương mở cửa, đặc biệt TP Hồ Chí Minh. Nhờ đó, thành phố dù đi đầu và chịu tổn thương nhiều nhất nhưng cũng phục hồi sớm nhất, phục hồi nhanh nhất”.

Nhờ các chính sách này, TP Hồ Chí Minh đã “cán đích” mục tiêu xuất khẩu năm 2021 với 44,9 tỷ USD, tăng trưởng 1,2% so với cùng kỳ năm 2020, giữ vị trí quán quân các địa phương xuất khẩu lớn nhất năm 2021.

Ở các địa phương khác như Bắc Ninh, Thái Nguyên, việc thu hút được các “đại bàng” trong khối DN FDI như Samsung, LG… là yếu tố vô cùng quan trọng trong việc duy trì kim ngạch xuất khẩu cao thời gian qua. Trong khoảng 10 năm đầu tư kinh doanh tại Việt Nam, kim ngạch xuất khẩu của Samsung Việt Nam luôn duy trì khoảng 25% tổng kim ngạch xuất khẩu hàng hóa cả nước. Do đó, thành tích của Samsung Việt Nam cũng đóng góp tích cực cho thành tích xuất khẩu chung của nhiều địa phương có cơ sở sản xuất của Samsung.

Trong khi 10 địa phương đứng đầu là “cứ điểm” sản xuất công nghiệp thì 10 địa phương đứng cuối không hẳn là không có sự phát triển về xuất nhập khẩu. Thậm chí, có địa phương đang nổi lên là một trong những điểm sáng về xuất khẩu nông sản của cả nước.

Theo đó, các vị trí cuối cùng là Điện Biên, Lai Châu, Sơn La, Bắc Kạn, Ninh Thuận, Đắk Nông, Cao Bằng…

Bà Nguyễn Cẩm Trang đánh giá, các tỉnh, thành phố này phần lớn có vị trí địa lý, điều kiện tự nhiên kém thuận lợi hơn cho hoạt động xuất nhập khẩu như ở các vùng núi, mật độ dân cư không cao, không giáp biển, hạ tầng giao thông còn hạn chế… nên kim ngạch xuất khẩu chưa cao như kỳ vọng.

TS Lê Quốc Phương chia sẻ thêm, do hạn chế về cơ sở hạ tầng, các địa phương nằm phía cuối bảng xếp hạng hầu hết không có các “đại gia” trong nhóm doanh nghiệp FDI đầu tư sản xuất kinh doanh và xuất khẩu hàng hóa. Dù đã có nhiều chính sách để thu hút đầu tư FDI thời gian qua, song hiệu quả thu hút đầu tư không cao.

Tuy nhiên, nhiều địa phương trong số này đang có những giải pháp thúc đẩy xuất khẩu các ngành hàng thế mạnh của mình. Đơn cử, Sơn La những năm gần đây đã nổi lên là một trong những vựa rau quả lớn nhất cả nước. Đáng chú ý, Sơn La không chọn cách sản xuất và xuất khẩu một cách tự phát mà sản xuất theo hướng an toàn, đáp ứng tiêu chuẩn xuất khẩu. Đồng thời, địa phương này đặc biệt coi trọng việc xúc tiến thương mại để tiêu thụ nội địa và xuất khẩu hàng hóa.

Ông Nguyễn Thành Công - Phó Chủ tịch UBND tỉnh Sơn La cho biết, thành công của Sơn La có được là do thứ nhất, Sơn La đã chỉ đạo quyết liệt, đồng bộ bằng nhiều giải pháp để tổ chức sản xuất sạch, sản xuất an toàn theo tiêu chuẩn của Việt Nam và tiêu chuẩn của quốc tế nhằm đáp ứng các tiêu chuẩn xuất khẩu. Thứ 2 là khi dịch bệnh Covid-19 diễn biến phức tạp thì Sơn La đã thay đổi các hình thức xúc tiến thương mại. Do năm 2021 dịch bệnh Covid-19 diễn biến phức tạp nên tỉnh chuyển sang tổ chức các Hội nghị trực tuyến với các điểm cầu ở các tỉnh, thành phố trong cả nước; rồi tổ chức họp trực tuyến với các tham tán kinh tế thương mại, với các nước châu Âu thông qua kênh của Bộ Ngoại giao, kênh của Cục Xúc tiến thương mại (Bộ Công Thương), của Cục Chế biến phát triển thị trường (Bộ Nông nghiệp và phát triển Nông thôn)...

Bên cạnh đó, Sơn La chuyển đổi mạnh từ việc giới thiệu trực tiếp sang hình thức online và đưa lên các sàn giao dịch thương mại như Vỏ Sò, Shoppee và các sàn giao dịch của hệ thống Bưu điện... Từ đó, giới thiệu và quảng bá sản phẩm của địa phương cả trong nước và quốc tế khá tốt.

Như vậy, các địa phương Top cuối trong bảng thành tích xuất khẩu vẫn có những thế mạnh riêng và cách làm riêng để hoạt động xuất khẩu hàng hoá có sự tăng trưởng. Tuy nhiên, do cơ cấu hàng hoá tập trung vào nhóm hàng nông sản vốn có giá trị không cao như nhóm hàng công nghiệp chế biến và khó khăn trong thu hút đầu tư do không có thế mạnh về cơ sở hạ tầng nên nhóm các địa phương này không có kim ngạch xuất khẩu cao.

Có thể thấy các địa phương Top đầu đều nằm ở các khu vực tập trung các khu công nghiệp lớn và có được tỷ trọng đóng góp xuất khẩu lớn từ khối các doanh nghiệp FDI. Điều này một phần cho thấy thành quả lớn từ việc thu hút FDI thời gian qua. Nhưng cũng tiềm ẩn rủi ro và nhiều yếu tố chưa bền vững khi xuất khẩu hàng hóa còn phụ thuộc khá lớn vào khối doanh nghiệp FDI.

Thực tế, khối doanh nghiệp FDI cũng đã góp phần làm thay đổi cơ cấu hàng hoá xuất khẩu theo hướng giảm tỷ trọng sản phẩm khai khoáng, tăng dần tỷ trọng hàng chế tạo; nổi bật trong đó là các mặt hàng khu vực FDI chiếm tỷ trọng gần như tuyệt đối như điện thoại, máy vi tính và linh kiện.

Xét về cán cân thương mại, khu vực doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài có xuất siêu, trong khi khu vực doanh nghiệp 100% vốn trong nước có nhập siêu do nhập khẩu của khu vực doanh nghiệp trong nước có một phần khá lớn cho sản xuất, tiêu dùng trong nước. Do vậy, cũng có thể nói khu vực doanh nghiệp FDI góp phần cân bằng cán cân thương mại thời gian qua.

Liên quan đến tính bền vững của xuất nhập khẩu khi xét đến vấn đề phụ thuộc doanh nghiệp FDI, có 2 định hướng chính Bộ Công Thương quan tâm thời gian qua là tăng tính lan toả của FDI sang khu vực trong nước và nâng cao năng lực cạnh tranh của khối doanh nghiệp trong nước.

Cụ thể, đối với tăng tính lan toả, Bộ đã trao đổi, khuyến khích doanh nghiệp FDI lớn tăng tỷ lệ nội địa hóa thông qua các nhà cung cấp trong nước; chuyển giao công nghệ, kỹ năng quản trị hiện đại cho doanh nghiệp trong nước thông qua các dự án liên doanh, liên kết trong một số ngành, lĩnh vực quan trọng.

Còn đối với nâng cao năng lực cạnh tranh của khối doanh nghiệp trong nước, Bộ đã quan tâm tháo gỡ khó khăn, hỗ trợ xuất khẩu, xúc tiến thương mại cho các mặt hàng nông, lâm, thủy sản, vốn là khu vực mà doanh nghiệp trong nước chiếm đa số. Bộ Công Thương đã chú trọng tuyên truyền, hướng dẫn, đào tạo các doanh nghiệp trong nước, đặc biệt là các doanh nghiệp vừa và nhỏ về cơ hội từ các Hiệp định FTA và cách thức tận dụng cơ hội từ các Hiệp định này để tăng cường xuất khẩu. Bộ cũng chú trọng đào tạo về nghiệp vụ phát triển thị trường, nghiệp vụ xúc tiến thương mại cho đội ngũ nhân lực của khu vực doanh nghiệp trong nước.

Để tạo điều kiện thuận lợi nhất cho hoạt động xuất khẩu thời gian tới, hướng dần tới mục tiêu xuất nhập khẩu hàng hóa bền vững, Chính phủ đã ban hành Quyết định số 493/QĐ-TTg ngày 19-4-2022 phê duyệt Chiến lược xuất nhập khẩu hàng hóa đến năm 2030.

Bà Nguyễn Cẩm Trang thông tin, Chiến lược xuất nhập khẩu hàng hoá đến năm 2030 đề ra 6 nhóm giải pháp:

Thứ nhất, phát triển sản xuất (bao gồm sản xuất công nghiệp và nông nghiệp), tạo nguồn cung bền vững cho xuất khẩu.

Thứ hai, phát triển thị trường xuất khẩu, nhập khẩu, bảo đảm tăng trưởng bền vững trong dài hạn.

Thứ ba, Hoàn thiện thể chế, tăng cường quản lý nhà nước trong tổ chức hoạt động xuất nhập khẩu nhằm tạo thuận lợi thương mại, chống gian lận thương mại và hướng tới thương mại công bằng.

Thứ tư, Huy động và sử dụng hiệu quả các nguồn lực cho phát triển xuất khẩu, nâng cấp cơ sở hạ tầng kho vận, giảm chi phí logistics.

Thứ năm, quản lý và kiểm soát nhập khẩu đáp ứng đủ nhu cầu cho sản xuất trong nước và hướng đến cán cân thương mại lành mạnh, hợp lý.

Thứ sáu, nâng cao vai trò của Hiệp hội ngành hàng và các doanh nghiệp hạt nhân, thúc đẩy hình thành các chuỗi giá trị xuất khẩu quy mô lớn.

Một trong những điểm mới trong Quan điểm Chiến lược xuất nhập khẩu hàng hoá đến năm 2030 là nhấn mạnh vai trò của các địa phương trong phát huy lợi thế so sánh, khai thác hiệu quả cơ hội và hạn chế các thách thức trong thực thi cam kết hội nhập kinh tế quốc tế.

Theo đó, bà Trang khuyến cáo, đối với sản xuất nông nghiệp, các địa phương cần phát huy vai trò trong lựa chọn loại nông sản thích hợp để hình thành vùng sản xuất tập trung theo quy hoạch; xây dựng chiến lược phát triển sản phẩm chủ lực, nông sản đặc trưng, phát triển thương hiệu đi cùng với các tiêu chuẩn chất lượng và an toàn thực phẩm đáp ứng tiêu chuẩn quốc tế.

Đối với sản xuất công nghiệp, Chiến lược xác định cần tăng cường công tác điều phối phát triển theo vùng, lãnh thổ nhằm nâng cao hiệu quả liên kết vùng góp phần hình thành các cụm liên kết ngành, các chuỗi giá trị trong nước, nhằm tận dụng lợi thế về tích tụ công nghiệp tại một số địa phương, vùng kinh tế.

Ngoài ra, việc quan tâm đến phát triển xuất khẩu là yêu cầu tất yếu của từng địa phương vì mục tiêu phát triển kinh tế xã hội, tạo việc làm, nâng cao đời sống của nhân dân. Vai trò của phát triển xuất khẩu càng quan trọng hơn trong bối cảnh đẩy mạnh phát triển kinh tế, phục hồi sau đại dịch Covid-19.